به گزارش خبرنگار خبرگزاری حوزه، حجت الاسلام فاضل حسامی در نهمین قسمت از برنامه قرآن و علوم، شبکه قرآن و معارف سیما در دومین برنامه با موضوع «قرآن و علوم اجتماعی» در ابتدای برنامه به مقایسه آیات شریفه قرآن کریم و جامعه‌شناسی پرداخت و گفت: در مقایسه آیات شریفه قرآن کریم و جامعه‌شناسی خواهیم دید که گزاره‌های ناظر به دانش اجتماعی در قرآن شریف، سه حوزه معرفت‌شناسی را هدف گرفته است. حوزه وحی و وحیانی بودن، حوزه عقلانی بودن و حوزه مبتنی بر تجربه بشری بودن. ما در معرفت‌شناسی علوم اجتماعی قرآن بنیاد، هر سه حوزه را داریم.
تفاوت‌های میان علوم اجتماعی قرآن‌بنیان و علوم اجتماعی مصطلح
وی به بیان چند تفاوت میان علوم اجتماعی قرآن‌بنیان و علوم اجتماعی مصطلح پرداخت و افزود: یک تفاوت اصولی در علوم اجتماعی قرآن‌بنیان و علوم اجتماعی مصطلح وجود دارد. به این صورت که در علوم اجتماعی مصطلح رویکرد دنیاگرایی محض وجود دارد، ولی در علوم اجتماعی قرآن‌بنیاد به دنیا و آخرت توجه می‌شود، یعنی دنیاگرا نیست، بلکه آخرت‌گراست و رویکرد غایت‌انگارانه دارد.
وی بیان کرد: انسان‌شناسی علوم‌اجتماعی مصطلح نیز انسان‌گرا و مبتنی بر تفکرات اومانیستی است و حتی به جای خدا می‌نشید، اما علوم اجتماعی قرآن‌بنیاد، انسان را بنده می‌داند که در هنجارها باید از خداوند تبعیت کند و اگر تبعیت نکند، گنهکار شناخته می‌شود. در این رویکرد، اگر انسان از عقل خود هم استفاده می‌کند، نباید با آنچه که خداوند فرموده است تعارض داشته باشد.
استاد حوزه علمیه قم ادامه داد: شالوده نظام اجتماعی مد نظر قرآن همانطور که در آیه ۶۴ سوره آل‌عمران فرموده این است که کنار یکدیگر زیست مسالمت‌آمیز داشته باشیم و محورمان هم بندگی خداوند متعال باشد و غیر خدا را نپرستیم. یعنی نمی‌خواهد بگوید در جامعه، غیرمسلمان وجود نداشته باشد، ولی حرکت کلی جامعه به سمت خداباوری باشد.
اشتراکات میان علوم اجتماعی قرآن‌بنیان و علوم اجتماعی مصطلح
حجت‌الاسلام حسامی در بخش پایانی برنامه به بیان اشتراکات میان علوم اجتماعی قرآن‌بنیان و علوم اجتماعی مصطلح پرداخته و گفت: در عین تفاوت‌ها، اشتراکات فراوانی بین این دو رویکرد وجود دارد. از جمله آنها تأکیدی است که در ایجاد، نگهداشت و مراقبت در حوزه همبستگی اجتماعی وجود دارد. ما در آیات قرآن کریم، تأکید فراوانی بر همبستگی اجتماعی و پرهیز از شکاف اجتماعی دارد. ازجمله آیه ۱۰۳ سوره آل‌عمران که می‌فرماید: «واعتصموا بحبل الله جمیعاً و لاتفرقوا». همچنین در آیه ۴۶ سوره انفال می‌فرماید: «ولاتنازعوا فتفشلوا و تذهب ریحکم». شاید یکی از دلایل عقب‌ماندگی ما در علم به دلیل همین منازعاتی بوده است که داخل جوامع اسلامی داشته‌ایم.
وی ادامه داد: خداوند متعال در سوره انفال می‌فرماید: «واصبروا ان الله مع الصابرین». یعنی بحث صبر اجتماعی پیش می‌آید که باید حرف‌ها و انتقادات یکدیگر را تحمل کنیم و همدیگر را برادر بدانیم. لذا دانش‌اجتماعی قرآن‌بنیاد، افراد جوامع را برادر یکدیگر می‌داند، در مقابل علوم اجتماعی کنونی که آنها را شهروند می‌داند و لذا هر کس بر گردن دیگری حقی دارد و گویا همدیگر را بیگانه تصور می‌کند؛ درحالی که برادران یکدیگر را بیگانه نمی‌دانند.
استاد حوزه علمیه گفت: یکی دیگر از موارد تشابه این دو علم، تأکید بر کنترل اجتماعی است. در علوم اجتماعی مصطلح، برای اینکه کنترل اجتماعی به درستی انجام شود، فرآیند تعلیم و تربیت و فرآیند اجتماعی کردن و جامعه‌پذیری را به عنوان اولین گام برمی‌دارند. گام بعدی نیز کنترل اجتماعی است که آن را به رسمی و غیررسمی تقسیم کرده‌اند.
وی ادامه داد: دین و قرآن شریف نیز به موضوع کنترل اجتماعی در حفظ سامانه جامعه دقت قابل توجهی داشته است. یعنی هم کنترل اجتماعی رسمی را دیده است و هم کنترل اجتماعی غیررسمی مانند امر به معروف را دیده است.
گفتنی است، یکی از بخش‌های برنامه معرفی کتاب‌های مرتبط با موضوع برنامه بود که این کتاب‌ها معرفی شدند:
معرفی کتاب جامعه و تاریخ از نگاه قرآن
این کتاب از جمله سلسله دروس تفسیر موضوعی حضرت آیت‌الله مصباح یزدی (ره) است که در ۴۵۶ صفحه توسط شرکت چاپ و نشر بین الملل وابسته به سازمان تبلیغات اسلامی به چاپ رسیده است. کتاب، مشتمل بر دوازده بخش است و در برخی قسمت‌های آن به مباحث فلسفه علوم اجتماعی، نظیر بحث از مفهوم جامعه، اصالت فرد یا جامعه، و قانونمندی جامعه، تأثیر جامعه بر فرد و فرد بر جامعه، نهادها، دگرگونی‌های اجتماعی، تعادل و بحران و انقلاب، رهبری، جامعه آرمانی، و سنت‌های الهی در تدبیر جوامع پرداخته است. ازآنجاکه مفهوم جامعه در قرآن نیامده است، به برخی مفاهیم قرآنی نزدیک به مفهوم جامعه از جمله «قوم»، «امّت» و «ناس» توجه کرده است. ایشان در موضوع قانونمندی تاریخ، معتقد است که حرکت تاریخ نه با اختیار منافات دارد و نه ضرورتاً استکمالی است. در رابطه جامعه و فرد و تأثیر جامعه بر فرد، این تأثیر پذیرفته می‌شود، اما تنها عامل شخصیت‌سازِ انسان نیست. نویسنده درباره تفاوت‌های فرهنگی نیز معتقد است که این تفاوت‌ها قابل رفع هستند. نگارنده در تحلیل روابط نهادهای اجتماعی با یکدیگر، با برداشت‌های قرآنی خود، نهاد آموزش و پرورش را مهمترین نهاد اجتماعی دانسته است.
آیت الله مصباح یزدی در این اثر، به موضوع دگرگونی‌های اجتماعی و انواع و عوامل دگرگونی اجتماعی، عوامل سرعت و شتاب دگرگونی‌ها و تأثیر خشونت و مسالمت بر آنها توجه کرده و معتقد است که جهت دگرگونی‌ها همیشه مثبت نیست. سپس تعادل، بحران و انقلاب اجتماعی را مورد مداقه قرار داده و خاطرنشان می‌کند که مهمترین ویژگی و هدف انقلاب، ویژگی فرهنگی آن است. و هر انقلابی ممکن است با آفاتی روبرو شود و نیازمند تدابیری است. در ادامه به تأثیرات فرد بر جامعه از طریق رهبری و اوصاف رهبر شایسته نیز می‌پردازد.
طرح جامعه آرمانی اسلام و خصوصیات سه‌گانه آن نیز در این اثر مورد بحث قرار می‌گیرد و سپس از سنت‌های الهی در تدبیر جوامع سخن به میان می‌آورد و آنها را از نظر قرآن به دو دسته سنت‌های مطلق و سنت‌های مقید و مشروط تقسیم می‌کند.
معرفی کتاب جامعه ما در آثار شهید آیت الله سید محمد باقر صدر
این کتاب تقریر نگاه اجتماعی شهید آیت‌الله سیدمحمدباقر صدر، برگرفته از نوشته‌ها و سخنرانی‌های ایشان است که توسط آیت الله سید منذر حکیم جمع‌آوری و به وسیله گروه مترجمان زیر نظر دکتر مسعود فکری ترجمه شده است و از مهمترین کتاب‌ها در تبیین حوزه قرآن و علوم اجتماعی به شمار میرود.
کتاب پس از پیش‌درآمدی که به زندگی و افکار شهید صدر پرداخته، از یک مقدمه و شش فصل تشکیل شده است. در مقدمه، نویسنده محترم نیمنگاهی به جامعه اسلامیِ مطلوب و نظریه اجتماعی- قرآنیِ شهید صدر انداخته و در فصل اول، به تعریف اصطلاحات مختلف، ازجمله جامعه، جامعه‌شناسی و ساختار و نظریه اجتماعی پرداخته است.
درفصل دوم مسئله اجتماعی و سطح آگاهیِ انسان مطرح، و با نقد مکاتب مختلف، دیدگاه اسلام در حل مسئله اجتماعی تبیین شده است.
در فصل سوم که شروع تفصیلی دیدگاه قرآن نسبت به جامعه از زاویه نگاه شهید صدر است، مبانی نظریه اجتماعی اسلام و نیاز فطری و اجتماعی انسان به دین بیان شده و سپس هویت اجتماعی در آیات قرآن کریم و انواع روابط انسان در جامعه بشری و تفاوت الگوی برتر الهی و الگوی برتر فرعونی شرح داده شده است.
در فصل چهارم به انواع سنت‌های اجتماعی در آیات قرآن کریم و نقش این سنت‌ها در پیشرفت جامعه و همچنین روش قرآن کریم در تبیین این سنت‌ها پرداخته شده است.
در فصل پنجم، راه حل قرآن کریم در حل مسئله اجتماعی و انواع الگوی برتر بیان شده و در فصل نهایی، که مهمترین فصل کتاب است، نظریه اجتماعی در قرآن کریم و جانشینی انسان از طرف خداوند و مراحل آن شرح داده شده است.
این کتاب در ۴۹۶ صفحه توسط انتشارات سروش به چاپ رسیده است.
یادآور می‌شود که برنامه «قرآن و علوم» به تهیه‌کنندگی سیدشهاب لاجوردی و سردبیری حجت‌الاسلام والمسلمین محمدعلی رضایی اصفهانی و اجرای محمد عبادی، شنبه هر هفته، ساعت ۲۱ از شبکه قرآن و معارف سیما پخش شده و بازپخش آن نیز ساعت ۱۴:۱۵ روزهای یکشنبه، سه‌شنبه و پنجشنبه خواهد بود.
گزارش از اکبر پوست‌چیان
